Το νάρθηκα ενός πολύ σημαντικού εκκλησιαστικού οικοδομήματος του τέλους του 6ου ή των αρχών του 7ου αιώνα μ.Χ., που είχε αρχίσει να ανασκάπτεται το 2007, στη θέση Καταλύματα των Πλακωτών της Χερσονήσου του Ακρωτηρίου των Γάτων, έφερε στο φως η τρίτη περίοδος των ανασκαφών στην Κύπρο. .
Οι ανασκαφές στα Καταλύματα των Πλακωτών διεξάγονται υπό τη διεύθυνση της Δρος Ελένης Προκοπίου, Αρχαιολογικής Λειτουργού Α΄, η οποία εκτιμά ότι «το οικοδόμημα αυτό είχε σχεδιαστεί και εκτελεστεί με πολύ μεγάλη επιμέλεια από επισκόπους με μεγάλη εμβρίθεια στα τελούμενα της Θείας Λειτουργίας, και εκλεκτά συνεργεία της νήσου ή της αυτοκρατορίας, για να τιμηθούν κεκοιμημένοι και λείψανα αγίων, η μνήμη των οποίων για άγνωστους ακόμα λόγους δεν διατηρήθηκε στην παράδοση της περιοχής»...
Ειδικότερα, ο νάρθηκας του οικοδομήματος έχει συνολικό μήκος 14.00 μέτρων (στον άξονα Ανατολής-Δύσης) και πλάτος 36.00 μέτρων (στον άξονα Βορρά-Νότου). Αποτελείται από έναν κεντρικό υπερυψωμένο χώρο, που απολήγει στα δυτικά σε αψίδα και από τον οποίον γεννώνται στα ανατολικά οι στυλοβάτες των κλιτών του κυρίως ναού, που αναπτύσσεται στα ανατολικά και δεν έχει ακόμα διερευνηθεί. Έχει διαπιστωθεί ότι ο χώρος αυτός ήταν συνδεδεμένος πιθανότατα με τον άμβωνα και το Ιερό Βήμα στα ανατολικά με στενό διάδρομο (σολέα), ο οποίος βρισκόταν στον άξονα του κεντρικού κλίτους.
Στην ανακοίνωση για τις ανασκαφές επισημαίνεται ότι «όλη η διάταξη του υπερυψωμένου αυτού χώρου επιτρέπει την ταύτισή του με το μιτατώριον, δηλαδή τον χώρο εκείνον, στον οποίον στεκόταν και κινούνταν ο κλήρος κατά τις στάσεις εκείνες της Θείας Λειτουργίας, οι οποίες τελούνταν την εποχή εκείνη στον νάρθηκα».
Βόρεια και νότια του μιτατωρίου αναπτύσσονται δύο εγκάρσια σκέλη, μήκους 14 μέτρων (στον άξονα Βορρά-Νότου), με κιονοστοιχίες στο εσωτερικό σε σχήμα Π. Οι πλευρές των σκελών αυτών, δυτικά, βόρεια και νότια, έφεραν μικρές ταφικές αψίδες διαμέτρου 2.25 μ.
Στη νότια αψίδα αποκαλύφθηκε φέτος στη θέση της μία λάρνακα με αδιατάρακτη ταφή γέροντος, το κάλυπτρο της οποίας έφερε στο κέντρο λαξευτό σταυρό με μία οπή προσφορών στη διασταύρωση των κεραιών του. Η ταφή αυτή περιείχε δύο χάλκινες περόνες από την ένδυση του νεκρού, πέντε νομίσματα και χάνδρες από οργανικό υλικό, πιθανότατα από κομποσχοίνι.
Στην ανατολική πλευρά του ιδίου σκέλους βρέθηκε αντί αψίδας μικρή κόγχη ορθογωνικής κάτοψης, μέσα στην οποία ήταν κατά πάσα πιθανότητα τοποθετημένη μικρή μαρμάρινη λειψανοθήκη, το σαρκοφαγόσχημο κάλυπτρο της οποίας είχε εντοπιστεί πλησίον αυτής κατά την διάρκεια της περυσινής ανασκαφής του 2008.
Η ανωδομή, τόσο του κεντρικού κλίτους, όσο και του περιδρόμου των δύο σκελών έχει αποδειχθεί ότι ήταν καμαροσκεπής. Η κεντρική καμάρα υποστηριζόταν από τρία σφενδόνια (ενισχυτικά τόξα).
Το σύνολο του ανασκαμμένου χώρου έχει διακοσμηθεί με ψηφιδωτά δάπεδα, σε 26 ξεχωριστούς τάπητες με 24 διαφορετικά μοτίβα γεωμετρικών κυρίως συνθέσεων. Σε έναν μόνο, ο οποίος βρίσκεται στον υπερυψωμένο κεντρικό χώρο και μπροστά από την κεντρική δυτική αψίδα, διασώζεται τμήμα από παράσταση δύο ελαφιών εκατέρωθεν αγγείου, με πλούσια αναφυόμενη κληματίδα, σύμβολο του Χριστού.
Στις γεωμετρικές αυτές συνθέσεις κυρίαρχη θέση κατέχει ο σταυρός και τα σύμβολα της Βασιλείας του Σολομώντος (κόμβοι Σολομώντος, ασπίδα Δαυίδ).
Το οικοδόμημα καταστράφηκε από ισχυρή σεισμική δόνηση μέσα στον 7ο αιώνα.
Τα κινητά ευρήματα από τα στρώματα καταστροφής μαρτυρούν την πολυτέλεια του οικοδομήματος. Σε αυτά συγκαταλέγονται, όπως και στην περυσινή ανασκαφή πάμπολλα θραύσματα μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών και ορθομαρμαρώσεων από μάρμαρα της Προκοννήσου, μικρές κρούστες από συνθέσεις εντοίχιου μαρμαροθετήματος και πολλές μικρές διάσπαρτες ψηφίδες από εντοίχια ψηφιδωτή διακόσμηση, κυρίως γυάλινες επιχρυσωμένες και μη, καθώς και πολύτιμες ψηφίδες από κογχύλια μαργαριταριών.
Βρέθηκαν επίσης χάλκινοι σύνδεσμοι για τις ορθομαρμαρώσεις, σιδερένια καρφιά, θραύσματα από μαρμάρινες τράπεζες προσφορών, υαλοπίνακες φωτιστικών διαφραγμάτων, και πολλά θραύσματα από γυάλινες καντήλες κυρίως μπροστά από τις ταφικές αψίδες και την κόγχη με τη λειψανοθήκη.
Την αρχαιολογική έρευνα στη θέση Καταλύματα των Πλακωτών της Χερσονήσου του Ακρωτηρίου των Γάτων υποστηρίζουν το Κοινοτικό Συμβούλιο Ακρωτηρίου και η Υπηρεσία Περιβάλλοντος των Βρετανικών Βάσεων. Σε αυτή συμμετέχουν, εκτός από την τεχνικό σχεδιάστρια του Τμήματος Αρχαιοτήτων Λευκωσίας κ. Μ. Τσιάμπερλεν, τα μέλη του συνεργείου συντήρησης ψηφιδωτών της Επαρχίας Λεμεσού, υπό την εποπτεία του κ. Ελ. Χαραλάμπους (Χρ. Ορφανού, Μ. Τριανταφυλλίδου και Π. Παναγή).
Σύμφωνα με το Τμήμα Αρχαιοτήτων η ανασκαφή αυτή λειτουργεί παράλληλα και ως κέντρο αρχαιολογικής ειδίκευσης και ανταλλαγής εμπειριών και δεξιοτήτων για πτυχιούχους, στα πλαίσια του Eυρωπαϊκού προγράμματος Leonardo da Vinci, GrEASE (Graduate European Archaeological Skills Exchange). Στην ομάδα αυτήν συμμετείχαν μεταπτυχιακοί φοιτητές Βρετανικών Πανεπιστημίων ( Λέσλι Μακγιούαν, Τόμας Στιούαρτ, Ντέηβιντ Στιούαρτ, Ντέηβιντ Γουόλς, Φέι Νας, Λούσι Ασγουορθ, Κάθριν Χίτον, Τζόαν Κίρτον, Αλεξάντερ Ματσάνγκου). Συνεργάστηκαν επίσης οι Κύπριες φοιτήτριες υποψήφιες διδακτορικών Ντόρια Νικολάου, Ράνια Μιχαήλ και Πωλίνα Χριστοφή.
Οι ανασκαφές στα Καταλύματα των Πλακωτών διεξάγονται υπό τη διεύθυνση της Δρος Ελένης Προκοπίου, Αρχαιολογικής Λειτουργού Α΄, η οποία εκτιμά ότι «το οικοδόμημα αυτό είχε σχεδιαστεί και εκτελεστεί με πολύ μεγάλη επιμέλεια από επισκόπους με μεγάλη εμβρίθεια στα τελούμενα της Θείας Λειτουργίας, και εκλεκτά συνεργεία της νήσου ή της αυτοκρατορίας, για να τιμηθούν κεκοιμημένοι και λείψανα αγίων, η μνήμη των οποίων για άγνωστους ακόμα λόγους δεν διατηρήθηκε στην παράδοση της περιοχής»...
Ειδικότερα, ο νάρθηκας του οικοδομήματος έχει συνολικό μήκος 14.00 μέτρων (στον άξονα Ανατολής-Δύσης) και πλάτος 36.00 μέτρων (στον άξονα Βορρά-Νότου). Αποτελείται από έναν κεντρικό υπερυψωμένο χώρο, που απολήγει στα δυτικά σε αψίδα και από τον οποίον γεννώνται στα ανατολικά οι στυλοβάτες των κλιτών του κυρίως ναού, που αναπτύσσεται στα ανατολικά και δεν έχει ακόμα διερευνηθεί. Έχει διαπιστωθεί ότι ο χώρος αυτός ήταν συνδεδεμένος πιθανότατα με τον άμβωνα και το Ιερό Βήμα στα ανατολικά με στενό διάδρομο (σολέα), ο οποίος βρισκόταν στον άξονα του κεντρικού κλίτους.
Στην ανακοίνωση για τις ανασκαφές επισημαίνεται ότι «όλη η διάταξη του υπερυψωμένου αυτού χώρου επιτρέπει την ταύτισή του με το μιτατώριον, δηλαδή τον χώρο εκείνον, στον οποίον στεκόταν και κινούνταν ο κλήρος κατά τις στάσεις εκείνες της Θείας Λειτουργίας, οι οποίες τελούνταν την εποχή εκείνη στον νάρθηκα».
Βόρεια και νότια του μιτατωρίου αναπτύσσονται δύο εγκάρσια σκέλη, μήκους 14 μέτρων (στον άξονα Βορρά-Νότου), με κιονοστοιχίες στο εσωτερικό σε σχήμα Π. Οι πλευρές των σκελών αυτών, δυτικά, βόρεια και νότια, έφεραν μικρές ταφικές αψίδες διαμέτρου 2.25 μ.
Στη νότια αψίδα αποκαλύφθηκε φέτος στη θέση της μία λάρνακα με αδιατάρακτη ταφή γέροντος, το κάλυπτρο της οποίας έφερε στο κέντρο λαξευτό σταυρό με μία οπή προσφορών στη διασταύρωση των κεραιών του. Η ταφή αυτή περιείχε δύο χάλκινες περόνες από την ένδυση του νεκρού, πέντε νομίσματα και χάνδρες από οργανικό υλικό, πιθανότατα από κομποσχοίνι.
Στην ανατολική πλευρά του ιδίου σκέλους βρέθηκε αντί αψίδας μικρή κόγχη ορθογωνικής κάτοψης, μέσα στην οποία ήταν κατά πάσα πιθανότητα τοποθετημένη μικρή μαρμάρινη λειψανοθήκη, το σαρκοφαγόσχημο κάλυπτρο της οποίας είχε εντοπιστεί πλησίον αυτής κατά την διάρκεια της περυσινής ανασκαφής του 2008.
Η ανωδομή, τόσο του κεντρικού κλίτους, όσο και του περιδρόμου των δύο σκελών έχει αποδειχθεί ότι ήταν καμαροσκεπής. Η κεντρική καμάρα υποστηριζόταν από τρία σφενδόνια (ενισχυτικά τόξα).
Το σύνολο του ανασκαμμένου χώρου έχει διακοσμηθεί με ψηφιδωτά δάπεδα, σε 26 ξεχωριστούς τάπητες με 24 διαφορετικά μοτίβα γεωμετρικών κυρίως συνθέσεων. Σε έναν μόνο, ο οποίος βρίσκεται στον υπερυψωμένο κεντρικό χώρο και μπροστά από την κεντρική δυτική αψίδα, διασώζεται τμήμα από παράσταση δύο ελαφιών εκατέρωθεν αγγείου, με πλούσια αναφυόμενη κληματίδα, σύμβολο του Χριστού.
Στις γεωμετρικές αυτές συνθέσεις κυρίαρχη θέση κατέχει ο σταυρός και τα σύμβολα της Βασιλείας του Σολομώντος (κόμβοι Σολομώντος, ασπίδα Δαυίδ).
Το οικοδόμημα καταστράφηκε από ισχυρή σεισμική δόνηση μέσα στον 7ο αιώνα.
Τα κινητά ευρήματα από τα στρώματα καταστροφής μαρτυρούν την πολυτέλεια του οικοδομήματος. Σε αυτά συγκαταλέγονται, όπως και στην περυσινή ανασκαφή πάμπολλα θραύσματα μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών και ορθομαρμαρώσεων από μάρμαρα της Προκοννήσου, μικρές κρούστες από συνθέσεις εντοίχιου μαρμαροθετήματος και πολλές μικρές διάσπαρτες ψηφίδες από εντοίχια ψηφιδωτή διακόσμηση, κυρίως γυάλινες επιχρυσωμένες και μη, καθώς και πολύτιμες ψηφίδες από κογχύλια μαργαριταριών.
Βρέθηκαν επίσης χάλκινοι σύνδεσμοι για τις ορθομαρμαρώσεις, σιδερένια καρφιά, θραύσματα από μαρμάρινες τράπεζες προσφορών, υαλοπίνακες φωτιστικών διαφραγμάτων, και πολλά θραύσματα από γυάλινες καντήλες κυρίως μπροστά από τις ταφικές αψίδες και την κόγχη με τη λειψανοθήκη.
Την αρχαιολογική έρευνα στη θέση Καταλύματα των Πλακωτών της Χερσονήσου του Ακρωτηρίου των Γάτων υποστηρίζουν το Κοινοτικό Συμβούλιο Ακρωτηρίου και η Υπηρεσία Περιβάλλοντος των Βρετανικών Βάσεων. Σε αυτή συμμετέχουν, εκτός από την τεχνικό σχεδιάστρια του Τμήματος Αρχαιοτήτων Λευκωσίας κ. Μ. Τσιάμπερλεν, τα μέλη του συνεργείου συντήρησης ψηφιδωτών της Επαρχίας Λεμεσού, υπό την εποπτεία του κ. Ελ. Χαραλάμπους (Χρ. Ορφανού, Μ. Τριανταφυλλίδου και Π. Παναγή).
Σύμφωνα με το Τμήμα Αρχαιοτήτων η ανασκαφή αυτή λειτουργεί παράλληλα και ως κέντρο αρχαιολογικής ειδίκευσης και ανταλλαγής εμπειριών και δεξιοτήτων για πτυχιούχους, στα πλαίσια του Eυρωπαϊκού προγράμματος Leonardo da Vinci, GrEASE (Graduate European Archaeological Skills Exchange). Στην ομάδα αυτήν συμμετείχαν μεταπτυχιακοί φοιτητές Βρετανικών Πανεπιστημίων ( Λέσλι Μακγιούαν, Τόμας Στιούαρτ, Ντέηβιντ Στιούαρτ, Ντέηβιντ Γουόλς, Φέι Νας, Λούσι Ασγουορθ, Κάθριν Χίτον, Τζόαν Κίρτον, Αλεξάντερ Ματσάνγκου). Συνεργάστηκαν επίσης οι Κύπριες φοιτήτριες υποψήφιες διδακτορικών Ντόρια Νικολάου, Ράνια Μιχαήλ και Πωλίνα Χριστοφή.
